Tradycje wielkanocne są wszystkim dobrze znane. Co roku obchodzimy Niedzielę Palmową, święcimy pokarmy, robimy pisanki, uczestniczymy w śniadaniu wielkanocnym czy oblewamy się wodą w śmigus-dyngus. Na przestrzeni dziejów powstały jednak takie zwyczaje wielkanocne, o których nie wszyscy wiedzą. Większość z nich była, bądź nadal jest domeną danego regionu Polski. Zarówno uniwersalne tradycje wielkanocne, jak i te lokalne są warte uwagi.
Jak obchodzimy święta?
Święta wielkanocne od setek lat zajmują istotne miejsce w polskim kalendarzu obrzędowym, a tradycje ich obchodzenia są bardzo silnie zakorzenione w naszej kulturze. Według badania CBOS 67% Polaków traktuje Wielkanoc jako święto rodzinne. Równie dużo respondentów przyznało, że związane są one z przeżyciem religijnym oraz miłą tradycją, odpowiednio 51% i 45% wskazań. Instytut sprawdził również które praktyki religijne i zwyczaje wielkopostne oraz wielkanocne są zachowywane w domach Polaków. 93% respondentów święci pokarm w Wielką Sobotę. Tyle samo krajan dzieli się z najbliższymi święconym jajkiem. 78% piecze w domach tradycyjne ciasta, np. mazurek. 77% Polaków święci palmę w Niedzielę Palmową. Lany poniedziałek, a wraz z nim śmigus-dyngus, obchodzi 71% respondentów. Tyle samo osób nie wyobraża sobie świąt wielkanocnych bez malowania pisanek. 62% Polaków obdarowuje dzieci upominkami, tzw. zwyczaj zajączka. Mimo że wysyłanie kartek z życzeniami jest mniej popularne jak kiedyś to wciąż składamy sobie życzenia – głównie za pośrednictwem sms’ów i internetu (79% wskazań vs 40% wysyłanie tradycyjnych kartek z życzeniami1.
Niedziela Palmowa
To ruchome święto chrześcijańskie, wypadające na tydzień przed Wielkanocą, tym samym rozpoczynające Wielki Tydzień. Święto to wiąże się ze zwyczajem przynoszenia do kościoła palem, które są święcone, na pamiątkę przybycia Jezusa do Jerozolimy. Według polskiej tradycji palma chroni przed złem i chorobami. Kiedyś wierzono, że poświęcona zapewni bezpieczeństwo domownikom. Miała ona chronić nie tylko ludzi, ale i zwierzęta. Dawniej po powrocie z kościoła w Niedzielę Palmową gospodynie dawały dzieciom do zjedzenia bazie kotki albo delikatnie uderzały palmami swoje dzieci. Wszystko po to by potomstwo było zahartowane, rosło silne i zdrowe. Najwyższe palmy mają ponad 10 m długości. W wielu miastach są organizowane konkursy. Rekord padł w województwie małopolskim na Konkursie Lipnickich Palm i Rękodzieła Artystycznego w Lipnicy Murowanej. Najwyższa palma mierzyła 37 metrów i 78 centymetrów. Dodatkowo w różnych regionach Polski palmy są przygotowywane nieco inaczej.
Palma kurpiowska powstaje z pnia ściętej jodły lub świerku, oplecionego na całej długości wrzosem, borówką, widłakiem i zdobionego wstążkami i kwiatkami z bibuły. Ta technika zachowała się do dzisiaj na Kurpiach w miejscowości Łyse, gdzie od kilkudziesięciu lat odbywa się konkurs na najwyższą palmę.
Z kolei wielkopolskie palmy tworzone są z gałązek wierzbowych, wiklinowych, leszczynowych, porzeczkowych bądź malinowych. Gałązki wiązane są w snopek, a u góry mają charakterystyczny kształt „miotły”.
Góralska czy podhalańska palma jest wykonana z pęku wierzbowych, wiklinowych lub leszczynowych witek oraz z bukszpanu i jałowca. W tym regionie są organizowane procesje, podczas których pokazywane są palmy. Odbywają się także konkursy na najpiękniejszą i najdłuższą palmę2.
Święconka
W Wielką Sobotę tradycyjnie święcone są pokarmy, które później spożywamy z całą rodziną podczas uroczystego śniadania wielkanocnego. Ma ona ogromne znaczenie w tradycji. Kryje w sobie bogatą symbolikę, którą wyznacza zawartość koszyczka. A znajdują się tam zazwyczaj: chleb, sól, pieprz, baranek, jajka, wędlina czy chrzan. Współcześnie wkłada się również małe buteleczki z wodą święconą, babki wielkanocne, czekoladowe zajączki, kiełbasę czy gałązki bukszpanu.
Każdy z pokarmów znajdujący się w koszyczku ma ścisłą symbolikę:
Czas przygotowań do świąt wielkanocnych wiąże się także z kreatywnością, ponieważ jednym ze zwyczajów jest malowanie jaj. Zwyczaj ten pochodzi z odległych czasów. Najstarsze pisanki w Polsce pochodzą z końca X wieku. Według badaczy tradycja barwienia jaj wywodzi się z pogańskiego święta Jare, które wypadało wiosną. Słowianie malowali i ozdabiali z jego okazji jajka. Następnie wręczano sobie kraszanki podczas Jarych Godów, co miało zapewnić witalność i pomyślność w zbliżającym się roku wegetacyjnym. Początkowo pisanki robiły wyłącznie kobiety. Malowane jaja dawały chłopakom w Wielkanocny Poniedziałek by uniknąć oblania wodą3.
Jajka są symbolem rodzącego się życia, co bezpośrednio odnosi się do zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. Dawniej uważano, że naturalnie barwione jajka, np. w wywarze z cebuli, mają magiczną moc i mogą leczyć choroby.
W zależności od regionu polski i rodzaju ich ozdabiania różnie się je nazywa. Na północy mamy do czynienia z kraszankami. Gotuje się je w barwnym wywarze, a następnie wydrapuje w nich różne wzory. W okolicach Krakowa i Łowicza występują nalepianki, czyli jajka ozdobione wycinankami z papieru – zwłaszcza przedstawiające ornamenty ludowe. Z kolei na Mazowszu można spotkać oklejanki – wydmuszki udekorowane kolorową włóczką4.
Śniadanie wielkanocne
To uroczysty pierwszy posiłek w czasie świąt. Pozycją obowiązkową jest poświęcony pokarm z koszyczka. Następnie podawane są tradycyjne potrawy takie jak żur, barszcz biały lub zupa chrzanowa z jajkiem i białą kiełbasą. Nie może zabraknąć domowych wędlin i pasztetów, mięs w różnej postaci, sałatek i wielu potraw z jajek. Na deser podawane są mazurki i babki wielkanocne.
Tradycyjne potrawy mogą się nieco różnić w zależności od regionu naszego kraju. Niegdyś różnorodność była ogromna, do dzisiaj przetrwały tylko niektóre regionalne przepisy na tradycyjne dania wielkanocne. Poniżej tylko kilka przykładów z wielu różnorodnych tradycyjnych regionalnych potraw.
Daniem, którego przygotowanie różni się w zależności od regionu jest żurek. Świętokrzyski podaje się z jajkiem pokrojonym na cztery części, chrzanem i bułką. Z kolei na Kujawach, Kurpi i Mazowszu żurek podawany jest z białą kiełbasą i jajkiem w wydrążonym chlebie lub bułce. Benedyktyni w Tyńcu żurek podają z kiełbasą i twarogiem. Na Podhalu znana jest tradycyjna wersja tej zupy na zakwasie z kiełbasą wiejską i majerankiem oraz dodatkiem wędzonego oscypka. Śląska wersja żurku przygotowywana jest na bazie wędzonych żeberek i wędzonego boczku. Podawany jest z ziemniakami i kiełbasą.
Jedną z tradycyjnych regionalnych wielkanocnych potraw jest kujawiok. To nic innego jak baba drożdżowa przygotowana z ciasta drożdżowego z rodzynkami o charakterystycznym stożkowym, karbowanym kształcie. Zazwyczaj posypuje się ją cukrem pudrem bądź polewa białym lukrem. Kiedyś kujawskie gospodynie do baby dodawały szafran, by wzmocnić jej żółtą barwę.
Z kolei w województwie świętokrzyskim wśród tradycyjnych potraw sprzed wielu lat – której przepis dziedziczony jest z pokolenia na pokolenie – są dzionie rakowskie. To gospodynie z gminy Raków zazwyczaj piekły tę potrawę, pod którą kryje się kiszka upieczona w naturalnym jelicie wieprzowym lub wołowym. Dzionie rakowskie na końcach są spięte szpilą drewnianą lub wełnianą przędzą.
Krzonówka (chrzanówka) to gęsta zupa z chrzanem z dodatkiem wędlin i jajek. Wywodząca się z południa Polski, a dokładnie z Małopolski. Według tradycji do powstawania zupy wykorzystywano pozostałości po śniadaniu wielkanocnym z poświęconych pokarmów.
Daniem goszczącym na terenach Małopolski jest również strząska. Jej nazwa nawiązuje do sposobu przygotowania. Podstawę stanowią pokrojone wędliny, jaja z dodatkiem utartego chrzanu oraz przyprawy. Wszystkie składniki zalewa się roztworem wodno-octowym i dokładnie miesza (mocno wstrząsa) wszystkie składniki.
Ser wielkanocny to biały podsuszany ser z mleka krowiego przygotowywany przez mieszkańców Krzeszowa (woj. Podkarpackie). Podawany jest w Wielką Sobotę na śniadanie do barszczu. Ser ma lekko kwaśny smak, a w zależności od dodanych przypraw można w nim wyczuć posmak np. kminku czy majeranku6.
Śmigus-dyngus
W Wielki Poniedziałek obchodzony jest zwyczaj oblewania ludzi wodą. Został zapoczątkowany w czasach pogańskich, choć dawniej śmigus i dyngus były odrębnymi obrzędami. Podczas śmigusa chłopcy delikatnie smagali gałązkami wierzby łydki napotkanych dziewcząt, ewentualnie kropili panny wodą. W trakcie dyngusa chodziło się od domu do domu, prosząc o słodycze czy pieniądze w formie życzeń oraz śpiewu. Do dziś przetrwało samo oblewanie się, w niektórych domach obowiązuje tradycja budzenia domowników z samego rana zimną wodą. Według tradycji bycie mokrym podczas śmigusa-dyngusa zwiastuje szczęście.
Zwyczajem zanikającym w Polsce jest tzw. kurek dyngusowy. Jest to zwyczaj obchodzony równorzędnie z lanym poniedziałkiem. Młodzieńcy jeżdżą z kogutem (dawniej żywym, dziś zastąpionym sztucznym, np. z ciasta lub gliny) na wózku przez całą wieś. Śpiewają, zbierają pieniądze i drobne upominki, a napotkane dziewczęta oblewają wodą.
Zwyczaj ten spotykany jest w zasadzie wszystkich krajach Europy Środkowej. Na Słowacji nazywa się oblevacka. Podobnie na Węgrzech, tyle że tam ładniejsze dziewczyny polewa się perfumami. Natomiast zwyczaj ten zupełnie nie jest znany w Niemczech i Australii7.
Dziady śmigustne, pogrzeb żuru, siuda baba – tradycje w rożnych regionach Polski
Wieszanie Judasza, bądź topienie Judasza to ludowy zwyczaj sięgający XVIII wieku praktykowany na podkarpaciu. Symbolizuje ukaranie zdrajcy, który wydał Jezusa Chrystusa. Przygotowuje się kukłę Judasza ze słomy i wiesza na wieży kościoła lub słupie. Następnie strąca się ją i okładając kukłę kijami rozpoczyna pochód po całej wsi. Na końcu zostaje podpalona i wrzucona do rzeki. Obrzęd ten zazwyczaj rozpoczynał się w Wielki Czwartek wieczorem i kończył nawet kolejnego dnia.
Dziady śmigustne to zwyczaj pochodzący z południowej Małopolski. W święta wielkanocne z niedzieli na poniedziałek pojawiają się ubrane w słomę i szmaty postaci z zasłoniętymi osmolonymi twarzami, wydające z siebie dziwne odgłosy i pomruki. Prosząc o datki i oblewając wodą okolicznych mieszkańców, przypominają o legendzie opowiadającej o tatarskich jeńcach, którzy chodzili po miejscowości w poszukiwaniu pomocy8.
Pogrzeb żuru i wieszanie śledzia to kolejna z dawnych tradycji, która związana jest z zachowaniem postu przed i w trakcie świąt wielkanocnych. Podczas postu nie jedzono mięsa, nabiału czy cukru. Najczęstszym pokarmem był wtedy żur i śledź. Gdy kończył się okres postny i nadchodziły święta urządzano symboliczny pogrzeb żuru i śledzia. W Wielki Piątek wieczorem albo w Wielką Sobotę rano napełniano gar z żurem, czasami z dodatkami błota, popiołu i innych nieczystości, a następnie zawartość wylewano do wykopanego dołu, często również z garnkiem, i zakopywano. Śledzia z kolei wieszano na drzewie. Zwykle był on jednak wycięty z drewna lub tektury. Po takim obrządku można było zasiąść do wielkanocnego śniadania. Zwyczaj ten obchodzono zwłaszcza na Kujawach9.
Siuda baba to pogański zwyczaj związany z przepędzaniem zimy. Pochodzi z Małopolski. Według legendy w świątyni w Lednicy Górnej mieszkała kiedyś kapłanka. Przez cały rok strzegła ognia i tylko raz w roku wychodziła z ukrycia, aby znaleźć następczynię i zabrać ją ze sobą. Dziewczęta chowały się wtedy w domach, ponieważ wybór kapłanki był ostateczny i nie można się było wykupić. Obecnie zwyczaj obchodzony jest w Poniedziałek Wielkanocny. Za kapłankę przebiera się młody mężczyzna, jego ciało jest przybrudzone sadzą, zakłada korale z kasztanów, ziemniaków lub z drewna. Następnie z orszakiem chodzi od domu do domu aby zebrać jak najwięcej datków. Poczernienie twarzy przez Siudą Babę przynosi szczęście, a dziewczętom ma zwiastować szybkie zamążpójście10.
Żandary to tradycja do dzisiaj kultywowana w Poznaniu. Jest to korowód różnorodnych przebierańców w świąteczny poniedziałek. W korowodzie pojawiają się postaci związane z obrzędem – baba, ksiądz z kropidłem, niedźwiedź, żandarm na koniu, grajek i kominiarz. Strzegą ich dzieci oraz młode kobiety, które są głównym celem pochodu – bywają oblewane lub smarowane sadzą11.
Wielkanocne zwyczaje z różnych stron świata
USA
Najsłynniejszą tradycją jest Easter Egg Hunt – rodzice, a oficjalnie wielkanocny zajączek, chowają po całym domu i ogrodzie kolorowe pisanki bądź czekoladowe jajka a dzieci mają za zadanie je odnaleźć.
Jedną z tradycji w tym kraju jest również przygotowywanie kolorowych i bogato zdobionych kapeluszy. Ich prezentacja odbywa się na Easter Parade, wielkanocnej paradzie w Nowym Jorku.
Francja
Od Wielkiego Czwartku, aż do Wielkanocy, w kościołach w całej Francji nie biją dzwony. Tradycja mówi, że dzwony idą na pielgrzymkę do Rzymu i wracając rozrzucają czekoladowe jajka. Rodzice, podobnie jak w USA, ukrywają czekoladowe jajka i inne figurki w domu i ogrodzie. Do dzieci należy zadanie znalezienia fantów.
Włochy
Jednym z pierwszych dań na stołach Włochów jest rosół z pierożkami cappalletti.
Tradycyjnym ciastem wielkanocnym jest Colomba, które jest w kształcie gołębia. Wierzch posypuje się blanszowanymi migdałami oraz cukrem perlistym.
Wielka Brytania
Egg Rolling – to wyścigi jajek organizowane w czasie świąt przez Brytyjczyków. Uczestnicy toczą wielkanocne jajka za pomocą łyżek o wydłużonych trzonkach. Zwycięża ten kto dotoczy jajko najdalej lub zrobi to bez jego rozbijania.
Na stołach Brytyjczyków pozycją obowiązkową i jednocześnie symbolem świąt są Hot cross buns – korzenne bułeczki przyozdobione charakterystycznym wzorem krzyża.
Easter Bunny przynosi dzieciom drobne upominki w postaci słodyczy.
Hiszpania
Większy nacisk kładzie się na mękę Chrystusa niż na zmartwychwstanie, więc nie ma zwyczaju składania sobie życzeń świątecznych.
Organizowane są procesje męczenników, które mają za cel przypomnieć o śmierci i zmartwychwstaniu. Uczestnicy maszerują w rytm bębnów przebrani za postacie z Biblii oraz pokutników ubrani w długie szaty i spiczaste nakrycia głowy.
Niemcy
Bardzo popularna jest tradycja stukania się jajkami (Ostereiertitschen) przy śniadaniu wielkanocnym. Polega ona na tym, że każdy członek rodziny wybiera sobie swoją pisankę i kolejno stuka się nią z innymi.
Według niektórych źródeł to właśnie w Niemczech, w XVIII wieku, po raz pierwszy za symbol świąt wielkanocnych uznany został zajączek.
Australia
W tym kraju zamiast zajączka słodycze roznosi Bilby. To podobne do zająca australijskie zwierzę. Zające z kolei długo uznawane były tam za szkodniki dlatego zmieniono ten wielkanocny symbol.
Australijczycy w czasie świąt jedzą duże ilości czekolady, w postaci czekoladowych jajek, Bilbiego czy też czekoladowych babek.
Czas przygotowań
Zanim Polacy zaczną przygotowania do tych pięknych świąt z bogatą tradycją branża spożywcza musi podjąć odpowiednie kroki, by w odpowiednim czasie umożliwić dokonanie kompleksowych zakupów wielkanocnych. Tutaj z pomocą przychodzą ubiegłoroczne dane. „Święta Wielkanocne to czas, który Polacy najczęściej spędzają tradycyjnie, rodzinnie przy stole pełnym wielkanocnych potraw. Przysmaki różnią się w zależności od regionu, ale są pewne kategorie, które są niezbędne niemalże w każdym polskim domu. Te kategorie wyraźnie zwiększają swoją sprzedaż w tym okresie – to między innymi mąka, dodatki do ciast, przyprawy, soki, majonez, chętniej też kupujemy śledzie, czy czekoladowe słodycze, a w tym te w przeróżnych typowo wielkanocnych kształtach12” – przyznaje Maria W. Kowalska, Insight Analyst w NielsenIQ.
Wartość koszyka zakupowego przed świętami zdecydowanie wzrasta i tak też było w roku ubiegłym. Mimo że wiele osób na zakupy przedświąteczne decyduje się z dużym wyprzedzeniem to najbardziej dochodowym tygodniem sprzedaży jest ten tuż przed świętami. W ubiegłym roku M/Platform13 wykonał badania, które wskazują na wzrost wartości sprzedaży w tygodniu przed świętami wielkanocnymi o 20% w stosunku do trzech wcześniejszych tygodni. Przedświąteczne zakupy w 2021 roku były jednak nieco skromniejsze niż rok wcześniej. Zarówno pod względem wartości, jak i wolumenu sprzedaży odnotowano spadki odpowiednio o 9% i 11%. „Do spadków tych przyczyniła się większość kategorii zarówno powszechnie kojarzących się z przygotowaniem potraw wielkanocnych jak jaja, majonez, biały ser, masło, mąka czy cukier, jak również wiele innych kategorii spożywczych” – komentuje badanie Ewa Rybołowicz, dyrektor ds. analiz rynkowych w COMP Centrum Innowacji. Mimo wszystko wzrost sprzedaży odnotowały takie kategorie jak majonezy (wzrost o 117%), jaja (64%), masło i margaryny (29%), biały ser (25%), cukier (36%) czy mąka (18%). W ubiegłym roku wzrosła sprzedaż artykułów niespożywczych związanych z tradycjami. Sprzedaż barwników do jaj, owijek termokurczliwych czy śmigusówek była o 75% wyższa niż w roku 2020.
To tylko część podstawowych informacji niezbędnych do przygotowania świątecznej oferty. Szeroki raport wielkanocny już w kolejnym wydaniu Hurt & Detal!
Monika Książek
Redaktor
1 źródło: „Zwyczaje wielkopostne i wielkanocne, kwiecień 2020, CBOS.
2 źródło: https://www.farmer.pl/farmer-po-godzinach/jak-wygladaly-dawne-palmy-oraz-niedziele-palmowe,105543.html
3 źródło: https://superbiz.se.pl/wiadomosci/tradycje-wielkanocne-dlaczego-malujemy-pisanki-swiecimy-pokarm-i-oblewamy-sie-woda-aa-9UpH-Xx3T-GuVa.html
4 źródło: https://smilyplay.pl/tradycje-wielkanocne-w-polsce-i-wybranych-regionach-naszego-kraju/
5 źródło: NielsenIQ, Panel Handlu Detalicznego, Cała Polska z Dyskontami (Food), Dyskonty, Sprzedaż wartościowa, w okresie skumulowanym marzec-kwiecień 2021 w koszyku kategorii spożywczych: dodatki do ciast, produkty czekoladowe (czekolada, praliny, czekoladowe figurki, zestawy czekoladowe), przyprawy, śledzie, cukier, masło oraz margaryny i miksy do smarowania, smażenia i pieczenia, majonezy i sosy na bazie majonezu, mąka, biały ser, soki, napoje i nektary oraz w koszyku kategorii chemicznych do domu: odświeżacze powietrza, środki do naczyń, środki do szyb, uniwersalne środki do czyszczenia powierzchni, środki do WC.
6 źródło: https://kobietamag.pl/co-sie-jada-na-wielkanoc-w-roznych-regionach-polski/
7 źródło: https://www.naszeszlaki.pl/archives/38498
8 źródło: https://cafesenior.pl/artykuly/ciekawe-zwyczaje-wielkanocne-z-roznych-regionow-polski,70757.html
9 źródło: https://smilyplay.pl/tradycje-wielkanocne-w-polsce-i-wybranych-regionach-naszego-kraju/
10 źródło: Tamże.
11 źródło: https://cafesenior.pl/artykuly/ciekawe-zwyczaje-wielkanocne-z-roznych-regionow-polski,70757.html
12 źródło: NielsenIQ, Panel Handlu Detalicznego, Cała Polska z Dyskontami (Food)/(Drug), Sprzedaż wartościowa i wolumenowa, w okresach marzec-kwiecień 2020 oraz marzec-kwiecień 2021 w kategoriach spożywczych oraz chemicznych.
13 źródło: Badaniami objęto próbkę n = 3745 reprezentatywnych sklepów z segmentu handlu tradycyjnego, wybranych spośród ponad 12 tysięcy sklepów, które przystąpiły do M/platform.
Jak obchodzimy święta?
Święta wielkanocne od setek lat zajmują istotne miejsce w polskim kalendarzu obrzędowym, a tradycje ich obchodzenia są bardzo silnie zakorzenione w naszej kulturze. Według badania CBOS 67% Polaków traktuje Wielkanoc jako święto rodzinne. Równie dużo respondentów przyznało, że związane są one z przeżyciem religijnym oraz miłą tradycją, odpowiednio 51% i 45% wskazań. Instytut sprawdził również które praktyki religijne i zwyczaje wielkopostne oraz wielkanocne są zachowywane w domach Polaków. 93% respondentów święci pokarm w Wielką Sobotę. Tyle samo krajan dzieli się z najbliższymi święconym jajkiem. 78% piecze w domach tradycyjne ciasta, np. mazurek. 77% Polaków święci palmę w Niedzielę Palmową. Lany poniedziałek, a wraz z nim śmigus-dyngus, obchodzi 71% respondentów. Tyle samo osób nie wyobraża sobie świąt wielkanocnych bez malowania pisanek. 62% Polaków obdarowuje dzieci upominkami, tzw. zwyczaj zajączka. Mimo że wysyłanie kartek z życzeniami jest mniej popularne jak kiedyś to wciąż składamy sobie życzenia – głównie za pośrednictwem sms’ów i internetu (79% wskazań vs 40% wysyłanie tradycyjnych kartek z życzeniami1.
Niedziela Palmowa
To ruchome święto chrześcijańskie, wypadające na tydzień przed Wielkanocą, tym samym rozpoczynające Wielki Tydzień. Święto to wiąże się ze zwyczajem przynoszenia do kościoła palem, które są święcone, na pamiątkę przybycia Jezusa do Jerozolimy. Według polskiej tradycji palma chroni przed złem i chorobami. Kiedyś wierzono, że poświęcona zapewni bezpieczeństwo domownikom. Miała ona chronić nie tylko ludzi, ale i zwierzęta. Dawniej po powrocie z kościoła w Niedzielę Palmową gospodynie dawały dzieciom do zjedzenia bazie kotki albo delikatnie uderzały palmami swoje dzieci. Wszystko po to by potomstwo było zahartowane, rosło silne i zdrowe. Najwyższe palmy mają ponad 10 m długości. W wielu miastach są organizowane konkursy. Rekord padł w województwie małopolskim na Konkursie Lipnickich Palm i Rękodzieła Artystycznego w Lipnicy Murowanej. Najwyższa palma mierzyła 37 metrów i 78 centymetrów. Dodatkowo w różnych regionach Polski palmy są przygotowywane nieco inaczej.
Palma kurpiowska powstaje z pnia ściętej jodły lub świerku, oplecionego na całej długości wrzosem, borówką, widłakiem i zdobionego wstążkami i kwiatkami z bibuły. Ta technika zachowała się do dzisiaj na Kurpiach w miejscowości Łyse, gdzie od kilkudziesięciu lat odbywa się konkurs na najwyższą palmę.
Z kolei wielkopolskie palmy tworzone są z gałązek wierzbowych, wiklinowych, leszczynowych, porzeczkowych bądź malinowych. Gałązki wiązane są w snopek, a u góry mają charakterystyczny kształt „miotły”.
Góralska czy podhalańska palma jest wykonana z pęku wierzbowych, wiklinowych lub leszczynowych witek oraz z bukszpanu i jałowca. W tym regionie są organizowane procesje, podczas których pokazywane są palmy. Odbywają się także konkursy na najpiękniejszą i najdłuższą palmę2.
Święconka
W Wielką Sobotę tradycyjnie święcone są pokarmy, które później spożywamy z całą rodziną podczas uroczystego śniadania wielkanocnego. Ma ona ogromne znaczenie w tradycji. Kryje w sobie bogatą symbolikę, którą wyznacza zawartość koszyczka. A znajdują się tam zazwyczaj: chleb, sól, pieprz, baranek, jajka, wędlina czy chrzan. Współcześnie wkłada się również małe buteleczki z wodą święconą, babki wielkanocne, czekoladowe zajączki, kiełbasę czy gałązki bukszpanu.
Każdy z pokarmów znajdujący się w koszyczku ma ścisłą symbolikę:
- Baranek – symbol zmartwychwstania Chrystusa. Współczesne baranki najczęściej są wykonane z cukru, kiedyś robiono je z masła.
- Chleb – symbol Ciała Chrystusa. Jest gwarantem pomyślności i dobrobytu.
- Jaja – w koszyczku wielkanocnym powinny znaleźć się pisanki, które są symbolem płodności i rodzącego się nowego życia. Kiedyś uważano, że aby zapewnić sobie powodzenie, trzeba święcić nieparzystą liczbę pisanek.
- Sól – symbol życia, trwałości i nieśmiertelności.
- Wędlina – symbol dobrobytu, płodności i zdrowia.
- Masło – symbol dostatku.
- Chrzan – symbol męki Jezusa Chrystusa. Oznacza także siłę fizyczną.
- Baba wielkanocna – symbol umiejętności i doskonałości.
- Kurczaczek lub zajączek wielkanocny – symbol odradzającego się życia.
Czas przygotowań do świąt wielkanocnych wiąże się także z kreatywnością, ponieważ jednym ze zwyczajów jest malowanie jaj. Zwyczaj ten pochodzi z odległych czasów. Najstarsze pisanki w Polsce pochodzą z końca X wieku. Według badaczy tradycja barwienia jaj wywodzi się z pogańskiego święta Jare, które wypadało wiosną. Słowianie malowali i ozdabiali z jego okazji jajka. Następnie wręczano sobie kraszanki podczas Jarych Godów, co miało zapewnić witalność i pomyślność w zbliżającym się roku wegetacyjnym. Początkowo pisanki robiły wyłącznie kobiety. Malowane jaja dawały chłopakom w Wielkanocny Poniedziałek by uniknąć oblania wodą3.
Jajka są symbolem rodzącego się życia, co bezpośrednio odnosi się do zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. Dawniej uważano, że naturalnie barwione jajka, np. w wywarze z cebuli, mają magiczną moc i mogą leczyć choroby.
W zależności od regionu polski i rodzaju ich ozdabiania różnie się je nazywa. Na północy mamy do czynienia z kraszankami. Gotuje się je w barwnym wywarze, a następnie wydrapuje w nich różne wzory. W okolicach Krakowa i Łowicza występują nalepianki, czyli jajka ozdobione wycinankami z papieru – zwłaszcza przedstawiające ornamenty ludowe. Z kolei na Mazowszu można spotkać oklejanki – wydmuszki udekorowane kolorową włóczką4.
Śniadanie wielkanocne
To uroczysty pierwszy posiłek w czasie świąt. Pozycją obowiązkową jest poświęcony pokarm z koszyczka. Następnie podawane są tradycyjne potrawy takie jak żur, barszcz biały lub zupa chrzanowa z jajkiem i białą kiełbasą. Nie może zabraknąć domowych wędlin i pasztetów, mięs w różnej postaci, sałatek i wielu potraw z jajek. Na deser podawane są mazurki i babki wielkanocne.
Tradycyjne potrawy mogą się nieco różnić w zależności od regionu naszego kraju. Niegdyś różnorodność była ogromna, do dzisiaj przetrwały tylko niektóre regionalne przepisy na tradycyjne dania wielkanocne. Poniżej tylko kilka przykładów z wielu różnorodnych tradycyjnych regionalnych potraw.
Daniem, którego przygotowanie różni się w zależności od regionu jest żurek. Świętokrzyski podaje się z jajkiem pokrojonym na cztery części, chrzanem i bułką. Z kolei na Kujawach, Kurpi i Mazowszu żurek podawany jest z białą kiełbasą i jajkiem w wydrążonym chlebie lub bułce. Benedyktyni w Tyńcu żurek podają z kiełbasą i twarogiem. Na Podhalu znana jest tradycyjna wersja tej zupy na zakwasie z kiełbasą wiejską i majerankiem oraz dodatkiem wędzonego oscypka. Śląska wersja żurku przygotowywana jest na bazie wędzonych żeberek i wędzonego boczku. Podawany jest z ziemniakami i kiełbasą.
Jedną z tradycyjnych regionalnych wielkanocnych potraw jest kujawiok. To nic innego jak baba drożdżowa przygotowana z ciasta drożdżowego z rodzynkami o charakterystycznym stożkowym, karbowanym kształcie. Zazwyczaj posypuje się ją cukrem pudrem bądź polewa białym lukrem. Kiedyś kujawskie gospodynie do baby dodawały szafran, by wzmocnić jej żółtą barwę.
Z kolei w województwie świętokrzyskim wśród tradycyjnych potraw sprzed wielu lat – której przepis dziedziczony jest z pokolenia na pokolenie – są dzionie rakowskie. To gospodynie z gminy Raków zazwyczaj piekły tę potrawę, pod którą kryje się kiszka upieczona w naturalnym jelicie wieprzowym lub wołowym. Dzionie rakowskie na końcach są spięte szpilą drewnianą lub wełnianą przędzą.
Krzonówka (chrzanówka) to gęsta zupa z chrzanem z dodatkiem wędlin i jajek. Wywodząca się z południa Polski, a dokładnie z Małopolski. Według tradycji do powstawania zupy wykorzystywano pozostałości po śniadaniu wielkanocnym z poświęconych pokarmów.
Daniem goszczącym na terenach Małopolski jest również strząska. Jej nazwa nawiązuje do sposobu przygotowania. Podstawę stanowią pokrojone wędliny, jaja z dodatkiem utartego chrzanu oraz przyprawy. Wszystkie składniki zalewa się roztworem wodno-octowym i dokładnie miesza (mocno wstrząsa) wszystkie składniki.
Ser wielkanocny to biały podsuszany ser z mleka krowiego przygotowywany przez mieszkańców Krzeszowa (woj. Podkarpackie). Podawany jest w Wielką Sobotę na śniadanie do barszczu. Ser ma lekko kwaśny smak, a w zależności od dodanych przypraw można w nim wyczuć posmak np. kminku czy majeranku6.
Śmigus-dyngus
W Wielki Poniedziałek obchodzony jest zwyczaj oblewania ludzi wodą. Został zapoczątkowany w czasach pogańskich, choć dawniej śmigus i dyngus były odrębnymi obrzędami. Podczas śmigusa chłopcy delikatnie smagali gałązkami wierzby łydki napotkanych dziewcząt, ewentualnie kropili panny wodą. W trakcie dyngusa chodziło się od domu do domu, prosząc o słodycze czy pieniądze w formie życzeń oraz śpiewu. Do dziś przetrwało samo oblewanie się, w niektórych domach obowiązuje tradycja budzenia domowników z samego rana zimną wodą. Według tradycji bycie mokrym podczas śmigusa-dyngusa zwiastuje szczęście.
Zwyczajem zanikającym w Polsce jest tzw. kurek dyngusowy. Jest to zwyczaj obchodzony równorzędnie z lanym poniedziałkiem. Młodzieńcy jeżdżą z kogutem (dawniej żywym, dziś zastąpionym sztucznym, np. z ciasta lub gliny) na wózku przez całą wieś. Śpiewają, zbierają pieniądze i drobne upominki, a napotkane dziewczęta oblewają wodą.
Zwyczaj ten spotykany jest w zasadzie wszystkich krajach Europy Środkowej. Na Słowacji nazywa się oblevacka. Podobnie na Węgrzech, tyle że tam ładniejsze dziewczyny polewa się perfumami. Natomiast zwyczaj ten zupełnie nie jest znany w Niemczech i Australii7.
Dziady śmigustne, pogrzeb żuru, siuda baba – tradycje w rożnych regionach Polski
Wieszanie Judasza, bądź topienie Judasza to ludowy zwyczaj sięgający XVIII wieku praktykowany na podkarpaciu. Symbolizuje ukaranie zdrajcy, który wydał Jezusa Chrystusa. Przygotowuje się kukłę Judasza ze słomy i wiesza na wieży kościoła lub słupie. Następnie strąca się ją i okładając kukłę kijami rozpoczyna pochód po całej wsi. Na końcu zostaje podpalona i wrzucona do rzeki. Obrzęd ten zazwyczaj rozpoczynał się w Wielki Czwartek wieczorem i kończył nawet kolejnego dnia.
Dziady śmigustne to zwyczaj pochodzący z południowej Małopolski. W święta wielkanocne z niedzieli na poniedziałek pojawiają się ubrane w słomę i szmaty postaci z zasłoniętymi osmolonymi twarzami, wydające z siebie dziwne odgłosy i pomruki. Prosząc o datki i oblewając wodą okolicznych mieszkańców, przypominają o legendzie opowiadającej o tatarskich jeńcach, którzy chodzili po miejscowości w poszukiwaniu pomocy8.
Pogrzeb żuru i wieszanie śledzia to kolejna z dawnych tradycji, która związana jest z zachowaniem postu przed i w trakcie świąt wielkanocnych. Podczas postu nie jedzono mięsa, nabiału czy cukru. Najczęstszym pokarmem był wtedy żur i śledź. Gdy kończył się okres postny i nadchodziły święta urządzano symboliczny pogrzeb żuru i śledzia. W Wielki Piątek wieczorem albo w Wielką Sobotę rano napełniano gar z żurem, czasami z dodatkami błota, popiołu i innych nieczystości, a następnie zawartość wylewano do wykopanego dołu, często również z garnkiem, i zakopywano. Śledzia z kolei wieszano na drzewie. Zwykle był on jednak wycięty z drewna lub tektury. Po takim obrządku można było zasiąść do wielkanocnego śniadania. Zwyczaj ten obchodzono zwłaszcza na Kujawach9.
Siuda baba to pogański zwyczaj związany z przepędzaniem zimy. Pochodzi z Małopolski. Według legendy w świątyni w Lednicy Górnej mieszkała kiedyś kapłanka. Przez cały rok strzegła ognia i tylko raz w roku wychodziła z ukrycia, aby znaleźć następczynię i zabrać ją ze sobą. Dziewczęta chowały się wtedy w domach, ponieważ wybór kapłanki był ostateczny i nie można się było wykupić. Obecnie zwyczaj obchodzony jest w Poniedziałek Wielkanocny. Za kapłankę przebiera się młody mężczyzna, jego ciało jest przybrudzone sadzą, zakłada korale z kasztanów, ziemniaków lub z drewna. Następnie z orszakiem chodzi od domu do domu aby zebrać jak najwięcej datków. Poczernienie twarzy przez Siudą Babę przynosi szczęście, a dziewczętom ma zwiastować szybkie zamążpójście10.
Żandary to tradycja do dzisiaj kultywowana w Poznaniu. Jest to korowód różnorodnych przebierańców w świąteczny poniedziałek. W korowodzie pojawiają się postaci związane z obrzędem – baba, ksiądz z kropidłem, niedźwiedź, żandarm na koniu, grajek i kominiarz. Strzegą ich dzieci oraz młode kobiety, które są głównym celem pochodu – bywają oblewane lub smarowane sadzą11.
Wielkanocne zwyczaje z różnych stron świata
USA
Najsłynniejszą tradycją jest Easter Egg Hunt – rodzice, a oficjalnie wielkanocny zajączek, chowają po całym domu i ogrodzie kolorowe pisanki bądź czekoladowe jajka a dzieci mają za zadanie je odnaleźć.
Jedną z tradycji w tym kraju jest również przygotowywanie kolorowych i bogato zdobionych kapeluszy. Ich prezentacja odbywa się na Easter Parade, wielkanocnej paradzie w Nowym Jorku.
Francja
Od Wielkiego Czwartku, aż do Wielkanocy, w kościołach w całej Francji nie biją dzwony. Tradycja mówi, że dzwony idą na pielgrzymkę do Rzymu i wracając rozrzucają czekoladowe jajka. Rodzice, podobnie jak w USA, ukrywają czekoladowe jajka i inne figurki w domu i ogrodzie. Do dzieci należy zadanie znalezienia fantów.
Włochy
Jednym z pierwszych dań na stołach Włochów jest rosół z pierożkami cappalletti.
Tradycyjnym ciastem wielkanocnym jest Colomba, które jest w kształcie gołębia. Wierzch posypuje się blanszowanymi migdałami oraz cukrem perlistym.
Wielka Brytania
Egg Rolling – to wyścigi jajek organizowane w czasie świąt przez Brytyjczyków. Uczestnicy toczą wielkanocne jajka za pomocą łyżek o wydłużonych trzonkach. Zwycięża ten kto dotoczy jajko najdalej lub zrobi to bez jego rozbijania.
Na stołach Brytyjczyków pozycją obowiązkową i jednocześnie symbolem świąt są Hot cross buns – korzenne bułeczki przyozdobione charakterystycznym wzorem krzyża.
Easter Bunny przynosi dzieciom drobne upominki w postaci słodyczy.
Hiszpania
Większy nacisk kładzie się na mękę Chrystusa niż na zmartwychwstanie, więc nie ma zwyczaju składania sobie życzeń świątecznych.
Organizowane są procesje męczenników, które mają za cel przypomnieć o śmierci i zmartwychwstaniu. Uczestnicy maszerują w rytm bębnów przebrani za postacie z Biblii oraz pokutników ubrani w długie szaty i spiczaste nakrycia głowy.
Niemcy
Bardzo popularna jest tradycja stukania się jajkami (Ostereiertitschen) przy śniadaniu wielkanocnym. Polega ona na tym, że każdy członek rodziny wybiera sobie swoją pisankę i kolejno stuka się nią z innymi.
Według niektórych źródeł to właśnie w Niemczech, w XVIII wieku, po raz pierwszy za symbol świąt wielkanocnych uznany został zajączek.
Australia
W tym kraju zamiast zajączka słodycze roznosi Bilby. To podobne do zająca australijskie zwierzę. Zające z kolei długo uznawane były tam za szkodniki dlatego zmieniono ten wielkanocny symbol.
Australijczycy w czasie świąt jedzą duże ilości czekolady, w postaci czekoladowych jajek, Bilbiego czy też czekoladowych babek.
Czas przygotowań
Zanim Polacy zaczną przygotowania do tych pięknych świąt z bogatą tradycją branża spożywcza musi podjąć odpowiednie kroki, by w odpowiednim czasie umożliwić dokonanie kompleksowych zakupów wielkanocnych. Tutaj z pomocą przychodzą ubiegłoroczne dane. „Święta Wielkanocne to czas, który Polacy najczęściej spędzają tradycyjnie, rodzinnie przy stole pełnym wielkanocnych potraw. Przysmaki różnią się w zależności od regionu, ale są pewne kategorie, które są niezbędne niemalże w każdym polskim domu. Te kategorie wyraźnie zwiększają swoją sprzedaż w tym okresie – to między innymi mąka, dodatki do ciast, przyprawy, soki, majonez, chętniej też kupujemy śledzie, czy czekoladowe słodycze, a w tym te w przeróżnych typowo wielkanocnych kształtach12” – przyznaje Maria W. Kowalska, Insight Analyst w NielsenIQ.
Wartość koszyka zakupowego przed świętami zdecydowanie wzrasta i tak też było w roku ubiegłym. Mimo że wiele osób na zakupy przedświąteczne decyduje się z dużym wyprzedzeniem to najbardziej dochodowym tygodniem sprzedaży jest ten tuż przed świętami. W ubiegłym roku M/Platform13 wykonał badania, które wskazują na wzrost wartości sprzedaży w tygodniu przed świętami wielkanocnymi o 20% w stosunku do trzech wcześniejszych tygodni. Przedświąteczne zakupy w 2021 roku były jednak nieco skromniejsze niż rok wcześniej. Zarówno pod względem wartości, jak i wolumenu sprzedaży odnotowano spadki odpowiednio o 9% i 11%. „Do spadków tych przyczyniła się większość kategorii zarówno powszechnie kojarzących się z przygotowaniem potraw wielkanocnych jak jaja, majonez, biały ser, masło, mąka czy cukier, jak również wiele innych kategorii spożywczych” – komentuje badanie Ewa Rybołowicz, dyrektor ds. analiz rynkowych w COMP Centrum Innowacji. Mimo wszystko wzrost sprzedaży odnotowały takie kategorie jak majonezy (wzrost o 117%), jaja (64%), masło i margaryny (29%), biały ser (25%), cukier (36%) czy mąka (18%). W ubiegłym roku wzrosła sprzedaż artykułów niespożywczych związanych z tradycjami. Sprzedaż barwników do jaj, owijek termokurczliwych czy śmigusówek była o 75% wyższa niż w roku 2020.
To tylko część podstawowych informacji niezbędnych do przygotowania świątecznej oferty. Szeroki raport wielkanocny już w kolejnym wydaniu Hurt & Detal!
Monika Książek
Redaktor
1 źródło: „Zwyczaje wielkopostne i wielkanocne, kwiecień 2020, CBOS.
2 źródło: https://www.farmer.pl/farmer-po-godzinach/jak-wygladaly-dawne-palmy-oraz-niedziele-palmowe,105543.html
3 źródło: https://superbiz.se.pl/wiadomosci/tradycje-wielkanocne-dlaczego-malujemy-pisanki-swiecimy-pokarm-i-oblewamy-sie-woda-aa-9UpH-Xx3T-GuVa.html
4 źródło: https://smilyplay.pl/tradycje-wielkanocne-w-polsce-i-wybranych-regionach-naszego-kraju/
5 źródło: NielsenIQ, Panel Handlu Detalicznego, Cała Polska z Dyskontami (Food), Dyskonty, Sprzedaż wartościowa, w okresie skumulowanym marzec-kwiecień 2021 w koszyku kategorii spożywczych: dodatki do ciast, produkty czekoladowe (czekolada, praliny, czekoladowe figurki, zestawy czekoladowe), przyprawy, śledzie, cukier, masło oraz margaryny i miksy do smarowania, smażenia i pieczenia, majonezy i sosy na bazie majonezu, mąka, biały ser, soki, napoje i nektary oraz w koszyku kategorii chemicznych do domu: odświeżacze powietrza, środki do naczyń, środki do szyb, uniwersalne środki do czyszczenia powierzchni, środki do WC.
6 źródło: https://kobietamag.pl/co-sie-jada-na-wielkanoc-w-roznych-regionach-polski/
7 źródło: https://www.naszeszlaki.pl/archives/38498
8 źródło: https://cafesenior.pl/artykuly/ciekawe-zwyczaje-wielkanocne-z-roznych-regionow-polski,70757.html
9 źródło: https://smilyplay.pl/tradycje-wielkanocne-w-polsce-i-wybranych-regionach-naszego-kraju/
10 źródło: Tamże.
11 źródło: https://cafesenior.pl/artykuly/ciekawe-zwyczaje-wielkanocne-z-roznych-regionow-polski,70757.html
12 źródło: NielsenIQ, Panel Handlu Detalicznego, Cała Polska z Dyskontami (Food)/(Drug), Sprzedaż wartościowa i wolumenowa, w okresach marzec-kwiecień 2020 oraz marzec-kwiecień 2021 w kategoriach spożywczych oraz chemicznych.
13 źródło: Badaniami objęto próbkę n = 3745 reprezentatywnych sklepów z segmentu handlu tradycyjnego, wybranych spośród ponad 12 tysięcy sklepów, które przystąpiły do M/platform.
